تحقیق تحلیل محتوای کتاب درسی دوره ابتدایی

توضیحات

كتاب درسي مرجع رسمي مورد استناد براي تعيين محتوا و برنامه هاي آموزشي وراهنماي عمل براي كليه كارگزاران آموزش پرورش متني است سازمان يافته كه اهداف آموزشي را در قالب نوشتار ، تصاوير و تكاليف عرضه نموده و پيوند دهنده اهداف آموزش و پرورش با كلاس درس است. يك زير نظام برجسته ، محتواي پيش بيني شده را در بهترين شكل عرضه مي نمايد، در حقيقت تكيه گاه معلم و دانش آموز براي يادگيري اثربخش است. موثر ترين ميثاق كارگزاران آموزشي است كه خطوط اصلي تدريس ، يادگيري ، سنجش و اندازه گيري و ارزشيابي آموزشي را تعيين وتعريف مي كند.محتوای همه کتاب‏ های درسی دوره پنجم ابتدایی بر اساس مفروضه ‏های نظام سلامت بررسی شد. واحد ثبت، جمله و تصویر بود. در فرایند کدگذاری، مؤلفه‌های مرتبط با استانداردهای آموزش محیط‌زیست مشتمل بر: 1- سلامت جسم 2- سلامت تغذیه 3- سلامت محیط (بهداشت آب، بهداشت هوا، بهداشت خاک) 4- سلامت محیط زیست 5- سلامت خانواده 6- حوادث ایمنی 7- تحرک بدنی 8- سلامت روانی 9- پیشگیری از رفتارهای پرخطر 10- کنترل و پیشگیری از بیماری‏ ها 11- معلولیت 12- بهداشت عمومی و بهداشت مدرسه مورد بررسی قرار گرفت. قلمرو این پژوهش شامل محتوای کتاب‏ های دوره پنجم ابتدایی، مصوب وزارت آموزش‌وپرورش بود. نتایج تحلیل محتوای آنتروپی شانون نشان داد که از بررسی کل کتاب‏ های دوره پنجم مؤلفۀ‏ مربوط به سلامت روانی با 419 مورد بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده، و کمترین مقدار مربوط به معلولیت با 5 فراوانی است. یافته‏ های حاصل از فراوانی مؤلفه‏ ها نشان داده است که مؤلفه ‏های نظام سلامت از توزیع نرمال برخوردار نیستند به طوری که متأسفانه در حد خیلی کم به آموزش بهداشت و ارتقای سلامت در این سند پرداخته شده است و به آموزش مؤلفه‏ های سلامت در محتوای دوره پنجم ابتدایی توجه نشده است. 

تحلیل محتوای کتاب‌های درسی دوره‌ی ابتدایی بر مبنای مؤلفه‌های آموزش صلح از قبیل: حس همبستگی، فرهنگ گذشت و بخشش، احساس مسئولیت در برابر دیگران، شناخت تنوع و تفاوت‌های فردی، نفی تمایزات قومی، نژادی و مذهبی، دوست داشتن دیگران می‌باشد. روش مورد استفاده در تحلیل محتوا، آنتروپی شانون و واحد تحلیل نیز صفحات (متن، پرسش‌ها، تمرین‌ها و تصاویر) می‌باشد که در مجموع 3467 صفحه را شامل می‌شود. جامعه آماری، کلیه‌ی کتاب‌های پایه‌های دوره‌ی ابتدایی؛ شامل 36 جلد کتاب در سال تحصیلی 1389-1388 در هفت عنوان فارسی (بخوانیم)، فارسی (بنویسیم)، علوم، هدیه‌های آسمانی، قرآن، ریاضی و تعلیمات اجتماعی و نمونه آماری این پژوهش، شش عنوان فارسی (بخوانیم)، فارسی (بنویسیم)، علوم، هدیه‌های آسمانی، قرآن و تعلیمات اجتماعی بود. بیش‌ترین فراوانی و ضریب اهمیت مربوط به مؤلفه‌ی حس همبستگی و کم‌ترین فراوانی و ضریب اهمیت مربوط به مؤلفه‌ی نفی تمایزات قومی، نژادی و مذهبی می‌باشد.

کتاب های علوم تجربی پایه های اول، دوم و سوم به عنوان نمونه آماری انتخاب شدند. از روش تحلیل محتوا به شکل تجزیه و تحلیل کمی استفاده شد. یافته های این پژوهش نشان داده است، اهدافی که برای دستیابی به سطح آفریدن از حیطه شناختی، پیش بینی شده حدود 5/6 درصد کل اهداف را تشکیل می دهد. بنابراین می توان استنباط کرد که تنظیم کنندگان اهداف دروس علوم تجربی دوره ی ابتدایی به سطوح بالای حیطه شناختی توجه کافی ننموده اند و شرایط را برای بروز خلاقیت، کمتر مدنظر قرار داده اند. این درحالی است که سطوح دانش و فهم و درک، بیشترین درصد اهداف را به خود به نتایج بدست آمده می توان نتیجه گرفت که اهداف کتاب های علوم تجربی دوره ی ابتدایی ضروری است که مورد تجدید نظر قرار گیرد و سهم اهدافی که سطوح بالاتر یادگیری شناختی و تفکر اخلاق را در بردارند، افزایش یابد.

در دوره ابتدایی 123 پاراگراف(بند)، مربوط به حوزه مهدویت بوده است. در این دوره به مؤلفه‌های «رویدادها و وقایع زندگی امام عصر؟عج؟» با 34 فراوانی، «مسؤلیت‌ها و وظایف منتظران» و امامت و رهبری امام عصر؟عج؟ هرکدام با 25 فراوانی، توجه بیشتری شده و به مؤلفه «علت غیبت» با 1 فراوانی توجه کمتری شده و به مؤلفه «موعود و منجی در ادیان» هیچ اشاره‌ای نشده است.

ریاضیات یکی از دروس مهم و اساسی دورهء ابتدایی است که متأسفانه با افت‌ تحصیلی و نگرش منفی دانش‌آموزان روبرو شده است،از اینروست که تهیه و تدوین محتوای کتاب‌های درسی ریاضی با توجه به ملاک‌هایی که موجد یادگیری‌ معنی‌دار است یک ضرورت محسوب میشود. یکی از متخصصان بنام در این زمینه جروم برونر است،وی که از صاحب‌ نظران روانشاسی شناختی است و به فرایند یادگیری توجه دارد نه به حصول آن‌ معتقد است که محتوای آموزشی باید به گونه‌ای طراحی و تدوین شود که تفکر را پرورش دهد.

 تحلیل محتوای کتاب درسی یک روش تحقیق کیفی است که برای شناسایی مقوله‌های زیربنایی متن کتاب‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. یکی از روش­‌های پژوهشی که برای کتاب‌­های درسی به کار می‌‌رود، تحلیل محتوا است. این امر می‌تواند به روشن شدن مسئله کمک کند. نقاط قوت و ضعف احتمالی کتاب‌های درسی را برای اصلاح و تغییر احتمالی محتوا، متناسب با اهداف تعیین شده و اصول علمی پیشنهاد کرده و همچنین شیوۀ درست طراحی را در اختیار مدیران و برنامه ریزان و مؤلفان کتاب‌های درسی قرار دهد.

برای تحلیل محتوای کتاب درسی می‌توان از روش ویلیام رومی استفاده کرد. همچنین آشنایی با کاربرد انتروپی شانون در تحلیل محتوا نیز می‌تواند مفید باشد. در این مقاله روش تحلیل محتوای کتاب درسی تشریخ شده است. در انتها و قسمت نتیجه­ گیری، نتایج این مطالعه و این­که چگونه تحلیل محتوا می‌تواند در طراحی هر چه بهتر و مؤثرتر کتاب­‌های درسی نقش داشته باشد را به صورت موردی و در قالب پیشنهاداتی ارائه داده­ ایم. از جمله آنکه درج تصاویر یکی از موثرترین ابزار اثرگذاری در فرآیند طراحی و تولید کتب درسی می‌باشد.

نظام آموزشی فعلی کشور، یک نظام متمرکز و برنامه درسی آن منحصر به کتاب درسی است که در کل کشور استفاده می‌شود. این در حالی است که با توجه به وسعت کشور، تنوع و تعدد اقوام و مشکلات ناشی از آن، رشد سریع علوم و فناوری، تغییر سریع در هنجارها و ارزش‌های اجتماعی، ضرورت دارد که کتاب‌های درسی با دقت کافی و در حد امکان، عاری از هر عیب و نقص مطابق با اهداف تعیین شده و اصول علمی تالیف شوند.

چگونگی تنظیم محتوای کتب درسی عامل مهمی در تعیین چگونگی یادگیری است. گاهی عدم کارایی و نامناسب بودن محتوا و عدم تناسب آن با توانایی درک و فهم دانش آموزان، یادگیری را مشکل می‌کند یا نتیجه ی کمتر از انتظار به بار می‌آورد. بنابراین، در تهیه کتب درسی موثر و اثربخش، فعالیت آموزشی و تجارب یادگیری باید به گونه‌ای تنظیم شوند که یکدیگر را تقویت کنند و فعالیت‌های یادگیری با توانایی‌های دانش آموزان منطبق باشند، تا بتوانند الگوی رفتاری موردنظر را در یادگیرنده به وجود بیاورند.

محاسن  تحلیل محتوای کتاب درسی

 توالی مطالب باید در یک خط سیر مشخص و به صورت منطقی و با توجه به یادگیری‌های پیشین دانش‌آموزان باشد.

 به پروراندن مفاهیم بنیادی و روش‌ها به جای انتقال انبوه واقعیت‌ها و یافته‌های علمی توجه ویژه داشته باشد.

 مطالب عرضه شده باید با گروه سنی و توانایی ذهنی دانش‌آموزان متوسط کلاس سازگاری داشته باشد و فرصت‌هایی متعددی را برای دانش‌آموزانی که توانایی‌های متفاوتی دارند، فراهم کند.

 مطالب و فعالیت‌های پیشنهادی باید روی انگیزش و تحریک حس کنجکاوی توجه زیادی داشته باشند.

 مطالب کتاب یا طرح درس باید به درگیری مستقیم دانش‌آموزان در تجربه‌های یادگیری توجه داشته باشد و آنان را فعال کند.

 مطالب و فعالیت‌های پیشنهادی باید زمینه‌ها و صحنه‌های مناسبی برای پرورش نگرش‌ها و رفتارهای مطلوب انسانی فراهم کند .

 پرسش‌ها و تمرین‌ها باید در راستای ارزشیابی قلمرها و سطح‌ها متعدد تفکر انسانی هم‌چنین ارزیابی ارزش‌ها، نگرش‌ها و مهارت‌های کاربردی باشد.

 مطالب و شیوه‌ی مطرح‌کردن آن‌ها باید جدید، پیشرفته و تحول‌یافته باشد .

در ادامه ارزش هایی را بیان می‌کنیم که یک کتاب درسی می‌تواند در جریان آموزش و یادگیری به ارمغان آورد : مشخص نمودن محدوده فعالیت یاد دهنده و یاد گیرنده در طول فرآیند آموزشی، ارائه دادن اطلاعات مهم در یک رشته یا حوزه معین به صورت منسجم و منظم. از آنجایی که بیشتر کتاب‌ها دارای تصاویر، آمار ها، پرسش ها، نمودار و … می‌باشند، می‌توانند در درک بهتر مطالب به فراگیران خود کمک کنند.

موجب صرفه جویی در وقت معلم و یادگیرنده می‌شوند. امکان بحث و گفتگو در مورد مسائل مشترک و همچنین ایجاد هماهنگی بین فراگیران یک رشته، یک کلاس  یا ماده درسی. معلم را از بحث‌های اضافی فارغ می‌کند. یادگیرندگان را به مطالعه عادت می‌دهد. محتوا و خط‌مشی‌های آموزش را مشخص می‌نماید. از پراکندگی مطالب و متمرکز شدن فراگیر برموضوعی واحد جلوگیری می‌کند و به فعالیت‌های معلم و دانش آموز نظم می‌دهد.

برای دست یافتن به این ارزش‌ها یا هر نوع اهداف و رسالت دیگر، کتاب باید دارای معیارها، اصول و ضوابط خاصی باشد که وجود آن‌ها در فرآیند طراحی کتاب‌های درسی ضروری است. برلسون، تحلیل محتوا را یک فن پژوهشی برای توصیف عینی، نظام دار و کمی ظاهر محتوای رسانه ی ارتباطی تعریف می‌کند.

معایب

حجم کتاب‌های درسی ریاضی، علوم و فارسی بالاست، محتوای کتاب درسی با زمان اختصاص‌یافته به آموزش تناسب ندارد و کتاب‌های درسی از نظر تعدد و چگالی مفاهیم‌های روش ساختنگرایی به‌طور مکرر بر آنها تأکید می‌شود دچار تورم هستند و نیز سلسله‌مراتب منطقی از نظر رعایت ترتیب مفاهیم کتاب درسی از آسان به دشوار صورت نگرفته و آشفتگی جدی در کار وجود دارد.

از میان 13 موضوعی که در ارزشیابی کتاب‌های درسی پایه دهم بررسی شد، معلوم شد که در 6 شاخص مربوط به بحث ما یعنی حجم کتب درسی شاخص‌هایی نظیر انتخاب محتوا، حجم محتوا و تناسب آن با توان و درک دانش‌آموزان و زمان آموزش، ابهام و نارسایی متن و صحت محتوا دچار مشکل هستیم.

کتاب علوم سه سال دوره نخست ابتدایی را با کتاب درسی علوم پنج کشور از قاره‌های مختلف مقایسه کردیم و به این نتیجه رسیدیم برنامه درسی علوم تجربی دوره نخست ابتدایی ما به لحاظ حجم، محتوا، چگالی و مطالبی که باید به دانش‌آموزان آموزش داده شود دو تا 10 برابر سایر کشورهاست، این نتایج نشان می‌دهد در حوزه کتاب‌های درسی اتفاق‌های بدی در حال رخ دادن است.