تحلیل کتب درسی در دوره ابتدایی رشته آموزش ابتدایی ( کارشناسی ناپیوسته)

اهداف

 محتوای درس یا کتاب خاص بر اساس مولفه های توان یادگیری مقایسه و سنجیده می شود.

 پس ابتدا فاکتورهای رغبت را به صورت عملیاتی استخراج می کنیم.

 محتوای کتاب یا درس خاصی را بررسی نموده و عوامل مشخص شده رغبت را در آن مشخص می کنیم.

 بر اساس مطالعه انجام شده گزارش هایی مبنی بر اینکه کتاب در چه بخش هایی رغبت برانگیز است یا نیست را به صورت مستند مشخص می کنیم .

 ممکن است محتوایی علی الظاهر کوتاه ،مختصر و کم حجم باشد، اما زمانی که باید برای تدریس آن صرف نمود زمان زیادی را طلب می کند پس سختی و آسانی محتوا نیز در این موثر است.

 میزان اهمیت و ارزشی است که برنامه ریزان اختصاص می دهند، مثلا اگر برنامه ریزان بخواهند هوش منطقی ریاضی دانش آموزان را طلب کنند لذا زمان زیادی را طلب می کنند.

 هنگامی که می خواهیم رابطه زمان و محتوا را بسنجیم ابتدا باید به این سوال پاسخ دهیم که هنگامی که می خواهیم رابطه زمان و محتوا را تعیین کنیم دو متغیر زمان و محتوا خود دارای چه مولفه ها و عناصری هستند، ابتدا محتوا را موردبررسی قرار می دهیم.

 اصولا کتاب های درسی باید از تجارب گذشتگان استفاده کنند، دانش آموزان را برای زمان حال تربیت کرده و آنها را برای زندگی آینده آماده کنند .

 برخی از مفاهیم محتوا شباهت یا وجه اشتراکاتی با هم دارند مثل رغبت ،سودمندی ،اهمیت . اما لازم است توجه کنیم که وجوه افتراق نیز در آنها وجود دارد . پس زمانی که ما می خواهیم هریک از مفاهیم فوق را بررسی نماییم بهتر است به وجوه افتراق آن ها توجه کنیم.

 مي توان مفاهيم يك درس را در پايه هاي مختلف تحليل محتوا نمود ، فرايند هر دو يكسان است  و به شكل زير:1. يكي از مولفه هاي فوق را انتخاب  كرده و براي هركدام حداقل ده مورد را استخراج مي نماييم 2. اين اهداف( مفاهيم يا مولفه ها ) را در يك كتاب درسي مبدا و در درس هاي مختلف مشخص مي كنيم . سپس آنها را در كتاب هاب درسي پايه هاي بعدي جستجو مي كنيم .  3. ارتباط يا عدم ارتباط آنها را با هم مقايسه مي نماييم. 4. در نهايت مي توان پي برد كه تا چه اندازه اين مفاهيم يا مولفه ها در كتاب هاب بعد و قبل گسترش يافته و يا ابتر مانده اند.

توضیحات

همچنين دوره ابتدايي بعنوان يكي از مهمترين دوره هاي نظام آموزشي است . تعداد زياد كودكان تحت پوشش، نقش زير بنايي داشتن براي نظام آموزش و پرورش كشور و ويژگي هاي كودكان دورة ابتدايي مي تواند از عوامل اهميت دوره ابتدايي بحساب آيد. با توجه به مباحث سه گانه مطرح شده يعني اهميت تحلیل محتوای كتاب هاي درسي در نظام آموزش و پرورش كشور ايران و تاكيد بر آموزش دروس پايه همچون خواندن ، نوشتن ، حساب كردن و علوم تجربي و همچنين اهميت دوره ابتدايي مي توان گفت كه تحقيق حاضر به دليل توجه به بكارگيري اصول طراحي در تصاوير كتابهاي درسي رياضيات ، فارسي و علوم تجربي دوره ابتدايي از اهميت خاصي برخوردار مي شود .اين درحاليست كه تصاوير و نقاشي ها در كتاب هاي دوره ابتدايي نقش بسزايي دارند بطوريكه موجب كسب دانش و اطلاعات ، پرورش مهارتهاي ذهني، عملي و بينش دانش آموزان را فراهم مي كند و موجب حفظ و يادآوري سريع شده و بطور كلي موجب يادآوردن تجارب مي شوند.  بررسي چگونگي استفاده از تكنيك هاي اصل تاكيد در طراحي تصاوير كتاب هاي درسي علوم، رياضي و فارسي دوره ابتدايي مي تواند تبيين كننده ميزان كارآيي اين كتابها درتحقق اهداف نظام آموزشي كشور باشد.تحقیقاتی در رابطه با تصاویر کتابهای درسی دوره ابتدائی انجام شده است، این تحقیق در صدد بررسي و تبيين روانشناختي از مفاهيم و تصاويركتاب فارسی پایه سوم ابتدائی است نتایج نشان می دهد که از مجموع 39 تصوير ، 29 تصوير داراي مفهوم القائي ، انتزاعي(مفاهیمی که مصداق انها مستقیما در تصویر ارائه نشده است و کودک خود به آن پی می برد مثل محبت ) و تنها 10 تصوير داراي مفهوم القائي عيني ( مفاهیمی که مصداق آن مستقیما در تصویر وجود دارد مثل صنندلی) مي باشد . در اين بيان مفهوم القائي،انتزاعی «نظافت» داراي بيشترين فراواني است. درباره ي جنسيت افراد در تصاوير، «مرد» با 15 بار تكرار و «زن » با 1 بار تكرار به ترتيب بيشترين و كمترين فراواني را دارند. در زمينه مكان تصاوير نيز 26 تصوير خارج از منزل و تنها يك تصوير داخل منزل را نشان مي دهد .درتحقیق دیگری نتیجه گیری شد که بيشتر تصاوير كتاب های علوم دوره ابتدائی با محتواي درسي تناسب دارند . بررسي های دیگری نیز در رابطه با نقش و اهمیت کتاب های درسی صورت گرفته است. از جمله، در بررسي کتاب هاي درسي رياضيات که براساس مطالعات مشهور به TIMSS ارائه شده، به اهميت کتاب هاي درسي در آموزش رياضيات اشاره شده است، تحليل TIMSS در مورد کتابهاي رياضي ايالات متحده که در بردارنده يک محاسبه صفحه به صفحه از پوشش موضوعات رياضي است معلوم کرد که کتابهاي درسي کشور امریکا، تکراري و غير متمرکز هستندو پوشش کمتري از ديگر کشورها دارند، درهمين راستا کتاب درسي به عنوان يک فاکتور مهم در ميزان پائين موفقيت آموزش رياضيات مورد توجه قرارگرفت. انتشار گزارش مذکور هشياري وتوجه به اهميت کتابهاي رياضي درآموزش رياضيات را افزايش داد. اين در حاليست که رويکرد TIMSS به کتابهاي درسي اهميت اطلاعات درباره پوشش موضوعات در کتاب درسي را مورد توجه قرار مي دهد اما رهنمودي در مورد معيارها و استانداردهاي خاص، چگونگي تعيين مواد در سي ارائه نمي شود همچنين توجهي به راهبردهاي آموزشي که منجر به تأکيد يادگيري انتقادي است، نمي شود. البته اين گزارش مي تواند به کاهش موضوعات کتابهاي درسي رياضي کمک کند.

محاسن

1- تصاوير داراي فن متفاوت در اندازه : تصاويري كه يك جز مورد تاكيد از نظر اندازه، بزرگتر از ساير اجزاي تصوير است . مثل : تصويرصفحه 83 کتاب ریاضی پایه دوم.

2-   تصاوير داراي فن شكل قاب متفاوت : گاهي اوقات جزء يا عنصري از تصوير كه مورد تأكيد است در قاب متفاوتي از قاب عناصر و اجزاي ديگر  قرار مي گيرد. مثل :تصوير صفحه 77 کتاب علوم پنجم.

3-   تصاوير داراي فن رنگ متفاوت: تصاويري كه جزء يا عنصر مورد تأكيد با رنگ ويژه اي مشخص شده است. مثل: صفحه 167 تصويرکتاب فارسی پایه دوم.

4-   تصاوير داراي فن نوشته: نوشته در داخل تصاوير و يا بصورت زير نويس مي تواند نشانگر تأكيد بر روي جزء يا عنصر و يا پيام خاصي از تصوير باشد. مثل: تصوير صفحه59 کتاب ریاضی پایه دوم.

5-   تصاوير داراي علائم ويژه : گاهي اوقات علائم ويژه اي از جمله ، پيكان ، رسم اشكال هندسي رياضي ، اشاره دست توسط شخصي در تصوير بعنوان فني براي تأكيد بر جزء يا عنصر و يا پيام خاصي در نظر گرفته مي شود. مثل : تصوير صفحه 71 کتاب علوم پایه پنجم.

معایب

1- متاسفانه چیدمان مفاهیم اخلاقی در کتب درسی موردتوجه قرار نگرفته است و از میان 12 مفهوم اخلاقی، تنها «تفکر»، «رفتار نیک»، «همکاری» موردتوجه قرارگرفته است و سایر مفاهیم از نظر تعداد تکرار و تنوع چینش در پایه‌های مختلف فاقد کارایی لازم هستند.

2- میزان درگیری کتب درسی  با خلاقیت وتفکر انتقادی وپرورش آن ها طبق آخرین پژوهش ها ویافته های علمی وتحلیلی بسیار پایین بوده وبیشتر مفاهیم درسی ما قدیمی واز رده خارج شده می باشد ومانور دهی در حیطه ی دانش پررنگ است .به حافظه بیشتر اهمیت می دهد تا سایر موارد.

3- کتاب های درسی ما در آموزش وتقویت مهارتهای حرکتی که ارتباط مستقیمی با هوش وسایر توانمندی های درونی انسان ها دارد بسیار ضعیف عمل کرده است وبه عنوان مثال در دروس ابتدایی که می توان بسیاری از دروس را با روش بازی وحرکت توسط خود دانش آموز آموزش داد با معلم محوری ونیمه مجسم پیش می رود .

4- مورد بسیار مهمی که در کتاب های درسی مامغفول شده واصلا به آن بپرداخته تربیت جنسی وآشنا ساختن آنها به طور تدریجی وعلمل وشرعی با این اصل مهم است تا دیگر دانش آموز ما یک دفعه با آن روبرو نشده و اگر آگاهی را ما در آموزش وپرورش به او بدهیم انحرافات جنسی وطلاق واختلافات خانوادگی بسیار کاسته خواهد شد واگر این دانش آموز ما در مدرسه آموزش نبیند پس در کجا با آن آشنا شود ؟؟ دانستن این مسایل کمتر از دانستن شهرهای مهم پاکستان یا مولکول واتم نیست !! واقعا مشکل امروز جلمعه ی ما در کمبود علم است یا مسایل ارتباط یا ازدواج وامنیت اجتماعی و... پس حداقل با خودمان رو راست باشیم وبه فکر تامین محتوا برای مسایل جنسی باشیم واین سانسور وپنهان کاری نمی خواهد ودر همه ی کشور ها جا افتاده در کشور ما هم با کمک گرفتن از علمای دینی ورعایت احکام شرعی واسلامی می توان وارد شد .همه ی مشکلات از نا آگاهی پیش می آید. این قدر از مواد مخدر می گوییم از دانش جنسی هم باید گفته شود .

5- خالی بودن کتاب های تاریخ ومدنی از سوال های چالش برانگیز وخلاقانه – مثلا در پایان هر درس سلسله ای تاریخ که انگار باید مجبوریم از انسان نخستین تا تشکیل جمهوری اسلامی دانش آموز ما باید بخواند وحجم مطالب بسیار گسترده وپراکنده است این سوال را حداقل بپرسد که ((اگر شما به جای این پادشاه یا فلان شخصیت بودید جه می کردید؟)) یا دانش آموز ما در موقع ورود به دانشگاه از پایتخت نادر شاه را می شناسد وسلسله ها را یکی یکی نام می برد اما از قانون اساسی وشهروندی خودش که لازمه ی حیات انسان در جامعه ی جهانی اسن خبری ندارد . واین یک ضعف بزرگ در نظام آموزشی است 

نظرات

 1.      استفاده از معلمان مجرب وکار آزموده ومتخصص ومتعهد در امر تهیه وتالیف کتب درسی به صورت منطقه ای در سطح گسترده با تمام نگرش ها وسلائق ودیدگاه ها .

2.      برگزاری همایش ها وگردهمایی های تخصصی در سطح کشوری ومنطقه ای با حضور مولفان قدیمی وتازه کار ومسئولان فرهنگی کشور و شنیدن نظرات همه وجمع بندی نظرات کاربردی وراهبردی

دنیا به سوی مدرسه محوری ومنطقه ای گام برمی دارد وهر منطقه با توجه به امکانات ونیازهایش نیروی انسانی تربیت می کند وبرایش کتاب درسی می نویسند اما در کشور ما تمرکز زدایی که هیچ صورت نمی گیرد هیچ بلکه آن را پرنگ هم می سازند دیگر غذای پخته شده در پایتخت براهمه وبرای همه ی سلایق ومذاق ها خوشایند وکارآمد نیست باید همه را در امر تالیف وبرنامه ی درسی دخالت دهیم ونه عده ای خاص را این عده ممکن است از نظر مدارک تحصیلی بالاتر باشند اما به تجربه ی معلمان پیشکسوت که سال ها با این کتاب ودانش آموز ملموس بوده اند وضعف وقوت را خوب می شناسن نمی رسند و باید اینها را دخالت بدهند به عنوان مثال در تدوین همین برنامه ی درسی ملی که هیچ کدام از معلمان از کم وکیف آن خبر ندارند وفردا دستور می رسد همین را اجرا کنید ودیگر این تفکر منسوخ است تا زمانی که مشارکتی نباشد دیدگاه طیف خاصی حاکمیت دارد واین موفق نخواهد بود .تفاوت استفاده از تصاوير در كتاب هاي درسي علوم ، ریاضی ، فارسی، و عدم تفاوت آن در پايه هاي دوم و پنجم دوره ابتدائي مشاهده می شود ، بدين صورت كه  كتاب هاي علوم با متوسط حدود دو تصوير در هر صفحه بيشترين استفاده از تصوير را دارد . كتاب هاي فارسي با متوسط يك تصوير در هر دو صفحه در مرتبه بعدي و كتابهاي رياضي با متوسط يك تصوير در هر سه صفحه كمترين استفاده از تصوير را دارد.

انتظار مي رود در كتاب هاي درسي پايه هاي پايين تر تحصيلي ، بدليل توانائي كمتر دانش آموزان در خواندن ، بيشتر از تصاوير استفاده شده باشد. علاوه بر اين دانش آموزان سال هاي بالايي دوره ابتدايي توانايي بيشتري براي درك مفاهيم از طريق متن نوشتاري را دارند. از طرف ديگر وقتي تصاوير كتاب هاي درسي نقش مثبتي در فرآيند ياددهي- يادگيري ايفا مي كنند كه براساس اصول طراحي آموزشي انتخاب و يا توليد شده باشند ، در غير اينصورت  گاهي اوقات حتي نقش محرك مزاحم را خواهند داشت.  

درصد بالاي تصاوير بدون فن تأكيد در كتابهاي درسي قابليت و كارآيي آموزشي كتابها را از جهت تصاوير به شدت زير سئوال مي برد، يك تصوير داراي عناصر و اجزايي است كه هر كدام به تنهايي و يا با برخي اجزاء ديگر مي توانند داراي پيامي باشند اين درحاليست كه طراح تصويربايد ، تصويري مرتبط با هدف درس، انتخاب و يا طراحي كند پيامهاي ديگر گاهي اوقات نقش محركهاي مزاحم را ايفاكرده و مي تواند مخل تمركز فراگير بر روي پيام اصلي باشد .

در استفاده از تصاوير داراي فن تأكيد در كتابهاي مذكور، عواملي همچون موضوع كتاب درسي و يا پايه تحصيلي نقشي نداشته اند. همچنين برخي از فنون تأكيد را مي توان در مورد همه تصاوير به كاربرد مثل نوشته، و برخي ديگر به تناسب نوع طراحي و محتوا بكار مي رود مثل شكل قاب . بنابراين امكان بكارگيري دو يا چند فن در يك تصوير وجود دارد . 

طبق آخرین رتبه بندی مرکز آزمون بین المللی خواندن ودرک مطلب  ((پرلز )) ایران از جایگاه خوب وحتی متوسط هم برخوردار نمی باشد به خصوص در میان دانش آموزان مناطق دوزبانه . بنابراین با به میدان آمدن بخوانیم وبنویسیم که می رفت این نگرانی برطرف شود اما متاسفانه چندان موثر واقع نشده واز طرف دیگر ارزشیابی توصیفی برشدت این ضعف وگسترش آن افزوده است چون بزرگترین نقدی که به ارزشیابی توصیفی وارد است این است که ضعف وکاستی های دانش آموزان اصلا برطرف نمی شود وهمان می شود که بود وحتی بدتر و...

پیشنهادات

1- آشنا کردن آموزگاران مدارس ابتدایی به انگیزه پیشرفت و نیز ضرورت آموزش انگیزه پیشرفت با دانش آموزان ، با توجه به نقش آن ها در آینده کشور ، اقدامی لازم است.

2- برگزاری کلاس های آموزشی برای آموزگاران دوره ابتدایی در ارتباط با تدریس اشکال و مفاهیم کتب درسی ابتدایی برای فهم بیشتر و ساده تر دانش آموزان

3- آشنا کردن و آموزش دانش آموزان دوره ابتدایی با انگیزه پیشرفت و مولفه های آن ، به طرق مختلف نظیر قصه و داستان ، جز برنامه ها قرار گیرد.

4- برنامه ریزی و تدوین دروس و کتاب های تکمیلی و یا داستانی مرتبط با پیشرفت و توجه و اشکال کتب درسی در دوره دبستان ضروری است.

5-  برگزاری جلسات هم اندیشی در صدا وسیما در حوزه ی تالیف کتب درسی وبرگزاری مناظرات با حضور شخصیت های علمی و فرهنگی وآموزش وپرورش با اصل تحمل تمام دیدگاهها

6-  ورود مولفان به جمع معلمان شهرهای مختلف وپاسخگویی به هزاران سوال معلمان ودانش آموزان وشکستن یخ ارتباط دوطرفه که در طول این سال ها ما فقط نام آنها را در اول کتاب های درسی دیده ایم و بس .